Amasya ünlüleri (diğerleri)

Mitridat


Pontos kralı. Kendi adını taşıyan antidot (panzehir) ile de ünlüdür. Mithridat, küçük yaşta babasının hileli bir şekilde öldürülüşünü görür ve annesinin kendisini de öldüreceğinden korkarak, Pontos dağlarına (Kuzey-Doğu Karadeniz) kaçar. Bu dağlarda yedi sene yaşayan Mithridat, yabani zehirli bitkiler üzerinde pratik bilgiler edinmiştir. Pontos kralı olduktan sonra, zehirlenmeye karşı kendini korumak için, özel bir antidot hazırlar. "Mithridaticum" denilen bu panzehirin terkibinde 48 çeşit drog bulunmaktadır. Zamanla, terkibinde bazı değişiklikler yapılarak, "Tiryak" denen ve her derde deva olarak ünlenen bir ilaç ortaya çıkmıştır. Manisa'da, Kanuni Sultan Süleyman tarafından, annesi Hafize Sultan için yaptırılan Darüşşifa'nın ilk başhekimi Merkez Efendi tarafından yapılıp, halka dağıtılan macun (Mesir Macunu) da bir nevi tiryak idi.

Bayezid Paşa

Amasyalı Yahşi Bey'in oğludur. Yıldırım Bayezid'in Timur'a esir düştüğü 1402 Ankara Savaşında, 15 yaşındaki genç Şehzade Mehmed'i Timur kuşatmasından kurtararak Amasya'ya getirmeyi başarmıştır. Bayezid Paşa, Çelebi Sultan Mehmed'in Amasya'da Osmanlı birliğini yeniden kurmaya çalıştığı, hükümdarlığını ilan ettiği zamanında da onun hizmetinde bulundu.

Çelebi Mehmed'in 1412 yılında Osmanlı Hükümdarı olmasından sonra da vezir olmuş ve Rumeli Beylerbeyi görevini üstlenmiştir. Çelebi Mehmed'in vefatından sonra, şehzadesi II. Murad Padişah olmuş, fakat amcası Mustafa Çelebi onun hükümdarlığını kabul etmemiştir. Bunun üzerine Bayezid Paşa beylerbeyi olarak, kuvvetleriyle Mustafa Çelebi'ye karşı koymuştur. Fakat Bayezid Paşa'nın askerleri Mustafa Çelebi saflarına geçince, Paşa teslim olmak zorunda kalmıştır. Bazı tarihçilere göre hemen boynu vurulmuştur.

Yakut'-üL Musta'ssımi

Amasya'nın, daha sonra kendi adıyla anılmaya başlanan Yakutiye Mahallesinde (Bimarhane'nin bulunduğu bölge) doğdu. İslam hukuku uzmanı, şair ve yazardı. Hattın kurallarını ve inceliklerini öğrendi. Kendinden önce gelen ustaların çalışmalarını inceleyerek kendine özgü mükemmel bir teknik buldu. Kolaylıkla okunan, güzelliğin doruğundaki yazıları, hem özgün, hem de yüreği okşayan bir estetik güce sahipti. Yâkut, İslam yazısının altı çeşidini, bütün kurallarıyla tamamlayıp yazmayı başarmış, ayrıca bu yazıların yazılmasında kullanılan kamış kalemin ağzını eğri kesmeyi icat ederek hat sanatına ayrı bir güzellik kazandırmıştır. Binden fazla Kur'an-ı Kerim yazdığı iddia edilir. 1298 yılında vefat etmiştir. Mezarı Irak'tadır.

Pir İlyas

Asıl ismi, Şücaeddin İlyas'tır. Amasya'da doğmuştur. Yıldırım Bayezid ve Çelebi Mehmed zamanlarında yaşamıştır. Hem dini hem de bilimsel alanlarda eğitim görmüştür.

Ankara savaşından sonra Anadolu Timur'un egemenliğine girmiş, Amasya'ya da Melik Nasuriddin Bahtiyar Bey atanmıştır. Fakat Amasyalılar Nasuriddin'i istememişler, bunun üzerine Timur da Amasyalı alimleri imtihana almıştır. Sorduğu sorular, aralarında Pir İlyas'ın da bulunduğu bir grup ilim adamı tarafında yanıtlanmıştır. Aldığı cevaplardan memnun olan Timur, Amasya'nın yönetiminde, Amasyalıların istediği yönde değişiklik yapmıştır. Kendisine gelen heyeti de Sücaaddin İlyas hariç geri göndermiştir. Sücaaddin Timur'un yanında çeşitli ilimleri araştırmakla büyük bir ün ve itibar kazanmıştır. Timur daha iyi yetişmesi için onu Türkistan'da buluna Şirvan ailesinin yanına göndermiş, ona ihtiyaçlarını karşılayacak kadar bir maaş bağlatmıştır. Pir İlyas Şirvanda kadılık ve öğretmenlik yapmıştır. Daha sonra Amasya'ya dönmüş, Gümüşlü camii'nin yanında bulunan Gümüşlüzâde Dergah'ında talebe yetiştirmiştir. 1433 tarihinde Amasya'da vefat etmiştir.

Aşık Paşazade

15. yüzyıl Osmanlı tarihçilerindendir. 1400 yılında, Amasya'nın Elvan Çelebi köyünde doğdu. Aşık Paşa'nın soyundan geldiği için Aşıkpaşazade olarak bilinir. Fetret devrinde, Çelebi Mehmed'in Musa Çelebi'ye karşı gönderdiği orduya katılmıştır. Yolda hastalanmış, Geyve'de (ilk yazılı Osmanlı tarihinin yazarı) Yahşi Fakih'in evinde istirahat etmiştir. Bu istirahati sırasında Yahşi Fakih'in eserini okuma fırsatını elde etmiştir. Daha sonra Anadolu ve Rumeli'de bir çok sefere katılmıştır. 1453 yılında İstanbul'un fethinde hazır bulundu. Fetih'ten sonra İstanbul'a yerleşti. 80 yaşından sonra ünlü tarih kitabını (Aşıkpaşazade Tarihi - Tevarih-i Al-i Osman) yazmaya başladı. Kitabı bitirdiği 1484 yılında yaşı seksen beş civarındadır. Doksan yaşlarındayken İstanbul'da vefat etti.

Aşıkpaşazade, eserini yazarken, Ankara savaşına kara olan olayları Yahşi Fakih'in kitabından aktarmıştır. Fetret Devri, Çelebi Mehmed, II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed devirlerini de kendi duyduğu ve gördüğü şekilde yazmıştır. Türkçe yazılmış olan bu eser, 15. yy Osmanlı Türkçesinin en güzel örneklerinden biridir. Akıcı üslubunu zaman zaman nazım parçalarla süslemiştir.

Şeyh Cui

Asıl adı Mehmed Cui'dir. Halk tarafından büyük itibar gören mevlevi şeyhlerindendir. Hayatı hakkında pek fazla bilgi yoktur, ama ömrünün büyük bir bölümünü kendi köyünde geçirdiği bilinmektedir. Ölümünden sonra da köyüne "Şeyh Cuî" adı verilmiştir.

Şeyh Cuî Dede, Şadgeldi Paşa zamanında ve Osmanlı'nın ilk yıllarında Amasya'da büyük ün yapmıştır. Amasya mevlevihanesine şeyh olmuştur. Daha sonra buradan ayrılıp, 1414 yılında kendi köyünde bir mevlevihane, bir tekke, mektep ve çeşme yaptırdı. Köyün bütün arazilerini mevlevihaneye vakfettirdi. Çevresindekileri de köye çekmiş oldu. Uzun süre bu köyde yaşadı ve Amasya'ya inmedi. Vefat ettiği zaman da köyünde toprağa verildi.

Yörgüç Paşa

Fetret döneminden sonra, kendi adına sikke kestirecek kadar ünlü bir Osmanlı paşasıdır. Çelebi Mehmed 1413'te tahta çıktıktan sonra küçük oğlu Şehzade Murad'ı Amasya'ya vali olarak atadı. O sırada Ankara valisi olan Yörgüç Paşa da devlet işlerini yürütmesi için Amasya'ya davet edildi. Derhal Amasya'ya gelen Yörgüç Paşa, Amasya etrafındaki asayişsizliğin önünü almaya başladı. Çevrede büyük bir otorite sağladı. Verdiği büyük hizmetlerden dolayı kendi adına akçe kestirmesine izin verildi. Bunlara Yörgüçpaşa Akçesi dendi. Yörgüç Paşa 1441 yılında vefat etti.

Akşemseddin

Klasik medrese eğitimini Amasya'da gördü. İlk tahsilini tamamladıktan sonra Halep'e gitti. Bu yolculuk sırasında gördüğü bir rüyadan dolayı Ankara'ya döndü ve Hacı Bayram Veli'nin müridi oldu. Sultan Murad, yeni doğan oğlu Mehmed (Fatih) için bir lâlâ isteyince, Hacı Bayram Veli Akşemseddin'i tavsiye etti. Böylece Akşemseddin Şehzade Mehmed'in lâlâsı oldu. Hocası olarak Sultan Mehmed'i İstanbul'un fethine hazırladı. Tıp alanında yaptığı buluşlar ve yazdığı kitaplarla da tanınmaktadır. 1459 yılında Göynük'te vefat etti.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa

Kara Mustafa Paşa, 1634'te Merzifon yakınlarındaki Marınca Köyü'nde doğdu. Küçük yaşta babasını kaybedince, babasının yakın arkadaşı Köprülü Mehmet Paşa'nın himayesinde, Fazıl Ahmet ile birlikte büyüdü. İyi bir eğitim gördü. Daha sonra Köprülü Mehmet Paşa'ya damat oldu. Köprülü sadrazam olunca, Kara Mustafa'yı da İstanbul'a götürdü. Kısa zamanda yükseldi. 25 yaşındayken, vezir payesi ile Diyarbekir beylerbeyliğine getirildi. Köprülü ölüp yerine Fazıl Ahmet Paşa sadrazam olunda, Kara Mustafa Paşa da Kaptan-ı Derya olarak divan-ı hümayuna girdi. Dört yıl sonra da üçüncü vezirliğe yükseldi. Güçlü kişiliği ile iyi bir idareci olarak tanındı ve nüfuzu arttı. Fazıl Ahmet Paşa vefat edince, onun yerine vezir oldu.

Avusturya ile yaşanan bir anlaşmazlık sonucunda Viyana'yı kuşatmaya karar verdi. Fakat 14 Temmuz 1683'te başlayan ve 12 Eylül'de sona eren kuşatma, veziriazamın bazı hataları ve Kırım Hanının ihaneti yüzünden başarısızlıkla sonuçlandı. Bunun üzerine Merzifonlu Kara Mustafa Paşa idam edildi.